تخت سلیمان (یا آتشکده آذرگشنسب) یکی از بزرگترین، مهمترین و اسرارآمیزترین محوطههای تاریخی ایران است که در دامنه کوهستانهای غرب کشور و در نزدیکی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی واقع شده است. این مجموعه بیهمتا، تلفیقی است از تاریخ، اسطوره، مذهب و طبیعت که در طول هزاران سال، تمدنهای مختلفی را به خود دیده است. نام این مکان با حضرت سلیمان پیامبر نیز گره خورده که بر جذابیت افسانههای آن افزوده است.
موقعیت جغرافیایی:
این محوطه در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شهر تکاب و در ارتفاع حدود ۲۴۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. منطقه اطراف آن به دلیل چشمههای آب معدنی و دریاچههای کوچک شناخته شده است.
نامها و عنوانهای تاریخی:
این مجموعه در ادوار مختلف تاریخی نامهای متفاوتی داشته است:
شیز: نام کهن آن در دوران پیش از اسلام.
گَنجَک: نامی که در متون دوران اسلامی به کار رفته است.
آتشکده آذرگشنسب: مهمترین نام تاریخی آن، به معنای “آتشِ شاهِ جنگاور”. این آتشکده یکی از سه آتشکده بزرگ دوره ساسانی بود که مخصوص شاهان و جنگاوران بود و پادشاهان ساسانی پیش از آغاز جنگ یا پس از پیروزی، به این مکان میآمدند و نذورات و غنائم خود را تقدیم این آتشکده میکردند.
تخت سلیمان: نام کنونی آن که از باورهای اسلامی و احترام به حضرت سلیمان نبی نشأت گرفته است. مردم محلی بر این باور بودند که این کاخ، محل فرمانروایی حضرت سلیمان بود.
تاریخچه و سیر تکامل:
دوره ماد و هخامنشی: شواهدی از استقرار در این دوره وجود دارد، اما اوج رونق آن مربوط به دوران بعدی است.
دوره اشکانی: این مکان در زمان اشکانیان اهمیت زیادی یافت و احتمالاً نخستین آتشکده در اینجا ساخته شد.
دوره ساسانی (اوج شکوفایی): مهمترین دوره تاریخی تخت سلیمان است. پادشاهان ساسانی به ویژه خسرو اول (انوشیروان) این مکان را به عنوان مهمترین مرکز مذهبی، سیاسی و اجتماعی امپراتوری خود گسترش دادند. دیوارهای عظیم، آتشکده اصلی، ایوان خسرو (ایوان غربی) و سایر بناهای حکومتی در این دوره ساخته شدند.
دوره ایلخانی (مغول): پس از افول پس از اسلام، در قرن هفتم هجری، ایلخانان مغول که به اسلام گرویده بودند، بر روی ویرانههای ساسانی، عمارات و تزیینات جدیدی از جمله سالنهای شش و هشت ضلعی با کاشیهای زیبا و نقاشیهای دیواری خلق کردند و از آن به عنوان پایتخت تابستانی و تفریحی استفاده نمودند.
دورههای پس از ایلخانی: این مکان به تدریج متروک شد و به فراموشی سپرده شد تا اینکه در دوران قاجار و پهلوی مورد کاوش و شناسایی باستانشناسان ایرانی و خارجی قرار گرفت.
جزئیات آثار و بناهای اصلی:
۱. حصار و دیوارهای دفاعی:
* دیواری عظیم به شکل بیضی (تخممرغی) به طول حدود ۱۲۰۰ متر و ارتفاع ۵ تا ۸ متر که کل مجموعه اصلی را احاطه کرده است.
* این دیوار دارای ۳۸ برج دفاعی است و تنها دو دروازه اصلی در شمال شرقی و جنوب غربی دارد.
۲. دریاچه ژرف و اسرارآمیز:
* در قلب مجموعه، دریاچهای طبیعی به عمق حدود ۱۱۲ متر وجود دارد که آب آن از چشمههای آهکی کف آن تأمین میشود.
* این دریاچه همواره برای ساکنان آن مقدس بوده و هیچگاه یخ نمیزند یا خشک نمیشود. افسانهها میگویند که “خزانه حضرت سلیمان” در عمق این دریاچه پنهان شده است.
۳. آتشکده آذرگشنسب:
* مهمترین بنای محوطه، واقع در سمت شمال دریاچه.
* شامل یک صحن مربع شکل بزرگ (ایوان) به نام “ایوان خسرو” و اتاق چهارطاقی اصلی که آتش مقدس در آن نگهداری میشد.
* این آتشکده نماد وحدت سیاسی و مذهبی در دوران ساسانی بود.
۴. معبد آناهیتا:
* در کنار آتشکده، بناهایی مربوط به نیایش آب و ایزدبانوی آبها (آناهیتا) وجود دارد. کانالهای آبگردان سنگی پیچیده، آب دریاچه را به این بخش هدایت میکرده است.
۵. ایوان غربی (ایوان خسرو):
* بزرگترین ایوان مجموعه که رو به دریاچه ساخته شده و احتمالاً تالار بارعام پادشاهان ساسانی بوده است.
۶. بناهای دوره ایلخانی:
* شامل یک ساختمان هشت ضلعی و یک ساختمان چهارضلعی است که به عنوان سالنهای اقامت و پذیرایی مورد استفاده قرار میگرفتند. کاشیهای فیروزهای رنگ و نقاشیهای دیواری زیبا از آثار به جای مانده از این دوره هستند.
۷. زندان سلیمان (کوه زندان):
* در فاصله حدود ۳ کیلومتری تخت سلیمان، کوهی مخروطی شکل وجود دارد که در رأس آن دهانهای به عمق حدود ۱۰۰ متر دیده میشود.
* این کوه در حقیقت یک چشمه خشک شده گلفشان (آتشفشان گل) است که بر اثر رسوب مواد معدنی شکل گرفته است.
* افسانهها میگویند که حضرت سلیمان دیوها و ارواح خبیث را در این کوه زندانی میکرده است.
اهمیت جهانی و ثبت در یونسکو:
محوطه تاریخی تخت سلیمان در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) به دلیل دارا بودن معیارهای زیر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید:
نمونه بیهمتا از ترکیب معماری ساسانی و ایلخانی.
مکانی که تأثیر عمیقی بر تحولات معماری در ادوار مختلف داشته است.
مرکز مهم آیینی و مذهبی مرتبط با یکی از امپراتوریهای بزرگ جهان باستان.
پیوند ناگسستنی با باورهای اسطورهای و مذهبی.
جمعبندی:
تخت سلیمان تنها یک مجموعه باستانی نیست؛ بلکه یک کتاب سنگی روایتگر تاریخ کهن ایران زمین است. از شکوه آیین زرتشت در دوران ساسانی تا عظمت حکومت ایلخانی، این مگاهن témoان (شاهد) سکوت تاریخ است. ترکیب دریاچه اسرارآمیز، دیوارهای عظیم و آتشکدهی مقدس در میان طبیعت بکر آذربایجان، هر بازدیدکنندهای را به حیرت وامیدارد و سفر به این مکان، سفری به عمق تاریخ و اسطوره است.
